شناسنامه تفسیر

نام معروف مصباح الهدی
مؤلف جواد تهرانی
وفات ۱۳۶۸ ش
مذهب شیعه اثنی عشری
زبان فارسی
تعداد مجلدات ۲ جلد
مشخصات نشر قم، موسسه معارف اسلامی، امام رضا، چاپ اول، ۱۳۸۹ش، قطع وزیری.

 

معرفی مفسر و تفسیر

حضرت آیت الله میرزا جواد تهرانی (متوفی: ۱۳۶۸) یکی از مفاخر علمای تهران بود که بیشتر عمر خود را در جوار آستان قدس علی بن موسی الرضا در تحصیل و تدریس و فعالیت های اجتماعی به کار گرفت و از پژوهشیان مسایل اعتقادی و شناختی و در گرایش و نحله فکری وابسته به مکتب تفکیک معاصر و شاگرد میرزا مهدی اصفهانی بود و در حیات خود با تلاش خستگی ناپذیری به ترویج و تثبیت عقاید دینی و رواج اخلاق و خلق آثار مفید برای عموم مردم و ارائه دروس و کارهای عام المنفعه، همت گماشت. درس های تفسیری ایشان در مدرسه میرزا جعفر - متصل به صحن عتیق رضوی - یکی از کانون های گرم درسی حوزه مشهد و رونق دهنده مباحث قرآنی در دهه های چهل تا شصت بود که طبقات مختلف را از اطراف و اکناف شهر گرد خود می آورد. خوشبختانه بخش های بسیاری از این درس ها در قالب یادداشت ها، نگاه داری شده و در آستانه برگزاری گرامیداشت ایشان بخشی از آن نشر یافته است.
 
این تفسیر، حاصل تدریس مؤلف گرامی، در جمع شاگردان و علاقه مندان از طلاب و طبقات تحصیل کرده و کسبه بازار شهر مشهد است که از حدود ۱۳۴۷ش، آغاز گردیده و به مدت بیست سال طی دو دوره تفسیر ادامه یافته و نخستین جلد آن، تفسیر سوره فاتحة الکتاب در مهر سال ۱۳۸۸ ش، مطابق با شوال ۱۴۳۰ق، به چاپ رسیده است.
 
مفسر محترم، این تفسیرها را به صورت شفاهی عرضه کرده و بعدها پیاده شده است. در ارائه تفسیر ساده و با روش بیانی برای طبقات مختلف مردم است که بیشتر مخاطبان آن کسبه بازار و اطراف حرم مطهر بودند و در نتیجه با اهداف تربیتی و هدایتی ارائه شده است.
 
مقدمه ای بر تفسیر ندارد و تنها در مدخل تفسیر مباحثی درباره شرح زندگی و آثار و روش تفسیری ایشان از سوی محقق و ناشر نگاشته شده است.
 
نام تفسیر را ناشر برگزیده و شیوه کلی مفسر موجزگویی و در حد اشاره به پیام آیه پس از ترجمه و توضیح برخی لغات و شرح معانی و احیانا طرح و تحلیل مباحث اعتقادی و اخلاقی و دفاع از مواضع نحل های است. طبق روال بسیاری از تفاسیر که مباحث به ترتیب مصحف، سوره به سوره و آیه به آیه شروع می شود؛ این تفسیر نیز چنین است و در آغاز آیه ای را فراز به فراز ذکر و آن را ترجمه میکند و آنگاه به بیان آیه و واژه شناسی، کلمه به کلمه رسیدگی میکند، سپس کلمات و جملات را توضیح می دهد.
 
در جایی که شأن نزولی و یا حدیثی رسیده باشد و به فهم کلام کمک کند، یا در کلیت بحث مفید افتد، خصوصا آن جا که جنبه کلامی داشته باشد، متعرض می شود و به عنوان شاهد و تأیید می آورد. از دیدگاه های مفسران شیعه و سنی، همچون مجمع البیان طبرسی، روض الجنان ابوالفتوح رازی، تبیان طوسی، و المیزان علامه طباطبایی و از اهل سنت تفسیر کبیر فخر رازی استفاده میکند. از ویژگی های دیگر این تفسیر، پرداختن به مباحث علمی در تفسیر آیات و در تحلیل معارف و نکات تفسیری و در برخی موارد بیان فلسفه احکام با استناد به دانستنی های علوم تجربی و اصطلاحات آن است.(1) البته گاه برخی از این مطالب در کروشه آمده که ظاهرا از خود ایشان نباشد.
 
نکته دیگر، از آنجا که این تفسیر برای مخاطبان عام ارائه شده از تفصیل و تدقیق در مسائل ابا شده و کمتر مسائل فنی و علمی و مقایسه اقوال و نقد آراء در آن طرح و پیگیری شده است.
 
تهرانی، از شاخص ترین شخصیت های تفکیکیان نحله خراسان و از مفسران بزرگ معاصر است. لذا وی در نقد روش فلسفه و مفسران عقلگرا گام بر می دارد، و بارها در این تفسیر نظریات فلاسفه را نقد میکند، اما برای فهم کلام هم از نشانه های لفظی بهره می برد و هم از نشانه های غیرزبانی که شامل براهین عقلی و تحلیل می گردد. اما تحلیل عقلی و حتی بیان فلسفه احکام و تبیین و تثبیت عقاید و در ضمن تفسیر آیات یکی از گرایشات او است.(2) یکی از روش های ایشان استفاده از روایات در تفسیر، در لابه لای بیان معانی با تحلیل و تبیین عقلی است. زیرا از نظر ایشان یکی از منابع مهم در پرده برداری از معانی قرآن عقل است، بدون به کارگیری عقل، فهم معانی حاصل نمی گردد و مقصود وحی روشن نمی شود، قرآن در خطاب به عقلا آمده و نمی تواند از مدار عقل بیرون برده شود.
 
پی‌نوشت‌ها:
1. به عنوان نمونه در صفحات ۸۲،۸۳ ،۱۰۵، ۲۳۵  رفع استبعاد زدن دم گاو برای زنده کردن انسان، اعجاز غیبی قرآن، ۲۵۷، فلسفه روزه (ج ۲، ص ۹۹) فلسفه حرمت خمر، ص ۲۲۷، فلسفه حرمت مباشرت با زنان در ایام عادت ماهانه، ص ج ۲، ص ۲۳۹ .
2. مانند بحث علم خداوند به اشیاء، صص۱۲۳-۱۲۴؛ عدم تجرد ملائکه، ص ۱۲۸، و ص ۲۸۹، نقد عرفا و صوفیه، صفحات : ۳۰۸، ۳۲۰، ۳۲۳، ۳۷۹.
 
منبع: شناخت نامه تفاسیر، سید محمدعلی ایازی، چاپ اول، نشر علم، تهران، 1393ش، صص 899-897